نوشته ی عبدالقدیر میرزایی
مقدمه
خبرنگاری تحقیقی یکی از مفاهیم و رویکردهای کمتر شناخته شده و نو در عرصهی ژورنالیزم (رسانهنگاری) است. در واقع مرحله شناخت این شیوه اطلاع رسانی در افغانستان به پایان نرسیده و شرایط فراشناختی آن در قالب یک هدف که در دور دست قرار دارد، قابل مطالعه است. به عبارت روشنتر خبرنگاری تحقیقی مرحلهای پس از خبرنگاری عادی است ولی در افغانستان تا هنوز نمودهایی از آن وجود ندارد. در کناری این فرض کلی یک سری عواملی نیز مطرح میشود که مانع ترویج این رویکرد فعالیت رسانهای میگردد. در این مقاله سعی شده است که پاسخهایی برای این پرسش که چرا در افغانستان خبرنگاری تحقیقی رونق ندارد و یا مفهوم آن حتا برای خبرنگاران دانش آموخته که دست اندرکاران رسانههای مختلف اند قابل درک نیست. از جهتی هم محتوای مکتوب با معیارهای علمی و پژوهشی نیز مشهود نیست. با مطالعه جزوههای مربوط به دانشگاههای افغانستان و نیز جستجوی این شیوه خبرنگاری در شبکه جهان گستر[انترنت] جوینده را به چند مطلب مختصر و خیلی با ارزش به خبرنگاران و رسانههای کشور مواجه میسازد.
ماهیت و پیشینهی خبرنگاری تحقیقی
خبرنگاری تحقیقی فراتر از توصیف یک رویداد به مسایل بنیادی توجه دارد و در کنار توصیف به تبیین میپردازد. این نوع خبرنگاری با موثریت همراه است و پخش یک گزارش تحقیقی منجر به یک تغییر در جامعه میگردد و آینده را به سمت مناسبتری جهت میدهد. گزارشهایی تحقیقی در واقع از یک موضوع نهان پرده بر میدارد. برای روشن شدن تفاوتهای خبرنگاری عادی و تحقیقی به برخی از تعاریفی که در مورد آن مطرح شده اشاره میشود و در نهایت سعی به شکل نسبی ارایه تعریفی مانع و جامع ارایه گردد.
دانشنامه آزاد، خبرنگاری یا گزارشگری تحقیقی را نوعی روزنامهنگاری معرفی که در آن گزارشگران یک موضوع مورد علاقه، را که غالباً جرم، فساد سیاسی یا خطاکاری شرکتها را در بر میگیرد عمیقاً مورد بررسی و تحقیق قرار میدهند. یک خبرنگار تحقیقی شاید ماهها یا سالها در حال جستجو و آمادهسازی یک گزارش باشد. این نوع روزنامهنگاری از منابع اولیهٔ اطلاعات است.
کاظم معتمد نژاد در کتاب روزنامهنگاری با فصلی جدید در بازنگری روزنامهنگاری معاصر اینگونه به تعریف این مفهوم پرداخته است: ” گزارش تحقیقی (Investigative Reporting) یا پیگیرانه (Inquiry Investigation) و یا بهفرانسوی آنکت (Enquete)، نوعی از گزارش است که علاوهبر توصیف و توضیح واقعه به تحقیق عمقی مسائل آن نیز توجّه دارد.”
با توجه به تعریف ذکر شده میتوان خبرنگاری تحقیقی را اینگونه تعریف کرد: “خبرنگاری تحقیقی تلاشی هیجان انگیزی است که از منابع دست اول بت شکیبایی و جسارت جهت دستیابی به چگونهگی امری اجتماعی، سیاسی و اقتصادی صورت میگیرد و منجر به افشا و یک تغییر آنی میشود.”
خبرنگاری تحقیقی یکی از راهکارهای دشوار، مهم و پیشرفته و یک مکتب تحول انگیز رسانهیی است که پیشینهی آن به اواخر قرن ۱۹ بر میگردد اما تاریخنگاران آغاز کار این شیوهی خبرنگاری را به سال ۱۹۷۳ میلادی مصادف به همان گزارشهای دو روزنامهنگار امریکایی به نامهای “کارل برنشتاین” و ” باب وودوارد” در باره رسوایی “واترگیت” که در روزنامه “واشنگتن پوست” منتشر شد و منجر به استعفای ریچارد نکسون از سمت ریاست جمهوری ایالات متحده امریکا انجامید، میدانند.[۱]
هدف این نوع خبرنگاری که شکل تکامل یافته خبرنگاری عادی است می توان دفاع از منافع عمومی جامعه، خدمت به پیشبرد نظام مردم سالار و حقوق بشری، حاکمیت قانون، انکشاف آزادی بیان، پاسخگویی مسوولان، افشای فساد و سوء استفاده از قدرت و ثروت و جلوگیری از پنهان کردن تخلفات و همکاری به تحقق حق آگاهی و دسترسی به اطلاعاتی دانست که مالکان قدرت و ثروت میخواهند آن را پنهان و به نفع خود استفاده کنند.
این شیوهی خبرنگاری در افغانستان تا حدی زیادی ناشناخته است و در شانزده سال اخیر موارد چنان گزارشهایی را نمیتوان دید که با تعریف خبرنگاری تحقیقی مطابقت داشته باشد.
ویژهگیهای خبرنگاری تحقیقی
از آنجایکه تحقیق درخبرنگاری از دشوار ترین کار در حوزهی کار رسانهیی بهشمار میرود، نیاز است تا در این عرصه از دقت بیشتر صورت گیرد. (دقت یک اصل کلی خبرنگاری است که در گزارش های عادی هم مطرح می باشد.)
اشتیاق و علاقمندی وافر به حرفه، کنجکاوی، ابتکار، منطقی فکر کردن، انعطاف پذیری، مهارتهای خاص گزارشدهی، دانش عمومی و مهارتهای تحقیق، شکیبایی و اراده، انصاف و اصول اخلاقی و سر انجام جرات از نکات کلیدی و بارز یک خبرنگار تحقیقی به حساب میرود.[۲]
افرادی که در بخش خبرنگاری تحقیقی مصروف کار اند افراد خاص بوده در بخش نگارش روزنامهها، مجلهها و سایر نشریهها کار کرده باشد، هر قدر که خبرنگار خوبی هم باشند، نمیتوانند یک محقق خوب باشند. تحقیق کنندهها آدمهای خاصی اند؛ به این معنی که آنها نه تنها یک نویسندهی خوب، خبرنگار ورزیده و بادرایتی هستند در کنار این همه صفات؛ یک انسان ماجراجو، جسور، تیزهوش و آرمان طلب هستند که نگرانی اساسی شان پاسداری از حقوق شهروندان میباشد، این خبرنگاران توانایی تشخیص آنی و فوری فساد را دارا میباشند.
خبرنگار تحقیقی منابع اختصاصی مربوط به خود را داشته و باید شبکههایی ایجاد کند که در آن انسانهای مورد اعتماد خودش حضور داشته باشند و خطرناک بودن سوژه تحت کارشان را بدانند، مهمتر از همه دانش و بینش کامل برای تشخیص مسایل داشته و در حوزهی جامعه شناسی تجارب لازم را داشته باشند. کار کردن در این حوزه تنها داشتن ذوق لطیف و قلم زیبا کافی نیست، خبرنگار باییستی در ابعاد جهانی مطالعه و دانش نیز داشته باشد.
این بخشی از خبرنگاران باید از نظر زندهگی شخصی کاملآ تامین بوده و نگرانی مالی و اقتصادی مانع کار آنها نشود، و حرفه خود را به مثابهی یک مسوولیت اجتماعی پذیرفته و خدمت به مردم را عشق بدانند.
حفظ محرمیت و ظرفیت هضم تمام اطلاعات بدست آورده بخشی از مسوولیتهای این خبرنگاران است که با درایت کامل تشخیص دهد که این اطلاعات چه زمانی در قالب یک گزارش مبدل و منتشر کنند و سعی نمایند که اطلاعات جمع آوری شده با کمترین هزینه و بیشترین نتیجه را در پی داشته باشد. برای انجام مصاحبه افرادی را شناسایی کند که در جریان مصاحبه بتواند با یک تیر دو هدف را نشانه گیرد به این معنا که نخست اعتماد فرد مصاحبه شونده را نسبت به خود جلب و دوم پرسشهای موشگاقانهی خود را طوری مطرح کند که بتواند به اطلاعات مورد نیازش دست یابد.
اجتناب از دخالت دادن علاقمندی حزبی، سیاسی در جریان تهیه گزارش، برخورد متوازن با همه طرفهای سوژه تحت کار، مطالعهی دقیق از سوژهی زیر کار و رعایت حدود آن، جلوگیری از افراط و تفریط، اغراق و تحریف حقایق، حفظ محرمیت اطلاعات و پرهیز از فریبکاری، رعایت احترام و عزت منابع اطلاعاتی، استفاده از مدرکهای مستقیم در هنگام نوشتن گزارش برعلیه یک شخص؛ چند اصل مهم است که در گزارشگری تحقیقی باید در نظرداشت.
فراموش نباید کرد که این بخش از خبرنگاران با حیات، آبرو و حیثیت انسانها در یک جامعه سرو کار دارند هرگاه اطلاعات نادرستی را پخش و نشر نمایند صدمههای آن بیشتر از مفاد گزارش خواهد بود.
گزارشگری تحقیقی در چه شرایطی؟
طوریکه در بالا اشاره شد، کار خبرنگاری در افغانستان بسیار دشوار است کسانی که در بخش رسانهها فعالیت دارند روزمره با مجموعهای از موانع و چالشهای روبرو هستند، این موانع میتواند مواردی را همچون عدم شریک ساختن اطلاعات از سوی منابع خبری با تهدید های امنیتی، زخمی شدن و حتی مرگ منجر شود. اما خبرنگاران نقش مهمی در نجات این کشور از وضعیت فعلی کشور که چهار دهه است جنگ به شیوه های متفاوتی جریان دارد؛ بازی میکنند. آنان اطلاع رسانی می کنند و مسایل پیچیده را شرح داده و میکوشند تا چشم، گوش و صدای مردمی باشند که صدای شان به جایی نمیرسد و یا قادر به دریافت مستقیم اطلاعات آنهم به ژانر تحقیقی نیستند.[۳]
نفس گزارش تحقیقی با دشواری همراه است اما این دشواری در افغانستان پهلوهای زیاد و پیچیدهتری دارد. بیتردید کشوری که در آن خبرنگاری از جمع خطرناکترین فعالیتها محسوب میشود و پس از اینکه قاره آسیا محل پر تهدیدی برای خبرنگاری است در این میان افغانستان در قطار پرتهدیدترینها در بین کشورهای آسیایی قرار دارد. در خصوص این فعالیت رسانهای در افغانستان میتوان ابراز داشت که در تمام وزارتخانهها و نهادهای دولتی فساد گسترده عملا جریان دارد، حیف و میل از دارایی عامه، غصب املاک، تبعیض در تقرر و تبدل کادرهای دولتی، حاکمیت روابط بر ضوابط در تمام سطوح، باجدهی و باجگیری جز فرهنگ این کشور شده و در تاریخ معاصر این کشور بیپیشینه است. بیجا نخواهد که بر گزارش سازمان شفافیت بین المللی که افغانستان را پس از سوریه، سومالیا و نایجیریا چهارمین کشور فاسد در جهان معرفی نموده است مهر تایید گذاشت.
از “تولستوی” نویسنده شهیر روس نقل شده است که “این ادعا که حکومت نماینده مردم است، رویای پوچ و باطلی است” بر بنیاد این ادعا مردم هیچگاهی مایل نیستند که حکومتهای فاسد نماینده ایشان باشد، زیرا این نوع حکومتها در زمان تصدی ماموریت و قدرت مصروف سوء استفاده بوده و در عین حال بهخاطر بقا و تداوم قدرت به دورههای بعدی مصروف سرمایه گذاری و مهندسی نهادهای اند که به تداوم قدرت این نوع حکومتها به نوعی دخیل میباشند. از سوی هم نهادهای عدلی و قضایی و کمیسیونهای انتخاباتی این کشور ظاهرآ مستقل و در حقیقت از طرف دولت مدیریت و نظارت میشوند.
یکی از فلسفههای وجودی تحقیق در حوزه خبرنگاری که حد اقل در منابع غربی مطرح شده این است که نوعی خبرنگاری افشاگرانه است که بر علیه سوء استفاده، فساد، لغزشها و خطاها که عمدتآ در نهاد های دولتی و ساختار های رسمی و خصوصی صورت میگیرد میباشد، این ساختارها به هیچ صورتی حاضر نمیشوند تا برعلیه خود مدرکی ارایه دهند بنآ آنچه را که خبرنگار تحقیقی منتشر میکند باییستی با تلاش شخصی خبرنگار و از طریق منابع غیر رسمی به دست آمده باشد زیرا خبرنگار تحقیقی بر علیه منافع نا مشروع ساختار های رسمی و مافیای سیاسی کار میکند که این کار از توان روزنامهنگاری عادی بیرون است و یکی از ایرادهای که به روزنامه نگاری عادی وارد است همانا اتکا به منابع رسمی و اعلامیههای تشریفاتی دولت است.
آزادی بیان یکی از مزیتهای بزرگ در تاریخ معاصر رسانهای افغانستان پس از زمامداری امان الله خان و یک دهه از زمامداری آخرین شاه “محمد ظاهر” نصیب افغانستان شده است. این آزادی در ۱۵۰ سال اخیر فراز و فرود های متفاوتی را پیموده و هنوز هم این کاروان به منزل مقصود نرسیده است. حد اقل تسجیل این آزادی در اصل ۳۴ قانون اساسی کشور و تصویب سایر قوانین مبتنی بر فعالیت رسانههای خصوصی و دسترسی اطلاعات تشریفاتی به خبرنگاران را میتوان نخستین قدمها در جهت ترویج و گسترش آزادی بیان نامید. در بقیه نظامهای استبدادی گذشته مردم نمیتوانستند حد اقل یک درخواستی به هدف رفع مشکل خویش نگاشته و به یک اداره بسپارند.
در حال حاضر یکی از چالشهای بسیار مهم و اساسی خبرنگاران عدم دسترسی به اطلاعات است. با وجود اینکه قانون نیم بند دسترسی به اطلاعات وجود دارد لیکن اطلاعات لازم به دسترس خبرنگاران قرار نمیگیرد، منابع خبری و اطلاعاتی بیشتر میکوشند تا اطلاعاتی را در اختیار خبرنگاران قرار دهند که بیشتر جنبهی تبلیغاتی به شخص اطلاع دهنده و منابع اطلاعاتی دارد. حد اقل در ۱۶ سال اخیر هرگاه تلفات گروههای مسلح مخالف به اضافهی نیروی امنیتی و دفاعی و شهروندان ملکی را از منابع خبری به محاسبه بگیریم یک چهارم کل جمعیت افغانستان را نشان خواهد داد. از سوی دیگر هر از گاهی این منابع به هدف تبلیغ فعالیتهای خویش میکوشند تا ارقام تلفات مخالفین مسلح نظام را بیشتر از آنچه که اتفاق افتاده است ارایه دهند. با توجه به مسایل مطرح شده میتوان موارد زیر را عوامل بازدارنده در برابر ترویج و کاربرد خبرنگاری تحقیقی در افغانستان بر شمرد:
- وجود آزادی بیان نمادین و غیر عملی؛
- نزدیکی مالکان رسانه به حلقههای قدرت؛
- بی علاقهگی به مسوولیت های اجتماعی و رسالتهای مسلک ژورنالیزم؛
- نگاه ابزاری اربابان قدرت به رسانههای ارتباط جمعی به منظور بقا؛
- فقدان حاکمیت قانون و حضور زورمندانی که فراقانونی عمل میکنند؛
- کمبود ظرفیت لازم خبرنگاری؛
- استقلال و آزادی نسبی رسانهای؛
- نبود توجه به امنیت فیزیکی خبرنگارن از سوی نهادهای امنیتی و مالکان رسانهها؛
- عدم رسیدهبه وضعیت معیشتی خبرنگاران از سوی مالکان رسانهها؛
- تقسیم بندی برخی از رسانهها به جناحهای سیاسی، حزبی و قومی؛
و دهها مورد خورد و کلان دیگر سبب شده است تا این حرفهی مهم که به حیات و بقایای ملت بستهگی دارد رشد نکرده و حقایق بر ملا نشود.
منبع: وب سایت جرمن آنلاین
[۱] روزنامه نگاری تحقیقی، دکتور محمد مهدی فرقانی
[۲] IWPR (انستیتوت گزارشدهی جنگ و صلح)
[۳] IWPR (انستیتوت گزارشدهی جنگ و صلح)