چالش­های خبرنگاری تحقیقی در افغانستان

 

نوشته­ ی عبدالقدیر میرزایی

مقدمه

خبرنگاری تحقیقی یکی از مفاهیم و روی­کردهای کم­تر شناخته شده و نو در عرصه­ی ژورنالیزم (رسانه­نگاری) است. در واقع مرحله شناخت این شیوه اطلاع رسانی در افغانستان به پایان نرسیده و شرایط فراشناختی آن در قالب یک هدف که در دور دست قرار دارد، قابل مطالعه است. به عبارت روشنتر خبرنگاری تحقیقی مرحله­ای پس از خبرنگاری عادی است ولی در افغانستان تا هنوز نمودهایی از آن وجود ندارد. در کناری این فرض کلی یک سری عواملی نیز مطرح می­شود که مانع ترویج این رویکرد فعالیت رسانه­ای می­گردد. در این مقاله سعی شده است که پاسخ­هایی برای این پرسش که چرا در افغانستان خبرنگاری تحقیقی رونق ندارد و یا مفهوم آن حتا برای خبرنگاران دانش آموخته که دست اندرکاران رسانه­های مختلف اند قابل درک نیست. از جهتی هم محتوای مکتوب با معیارهای علمی و پژوهشی نیز مشهود نیست. با مطالعه جزوه­های مربوط به دانشگاه­های افغانستان و نیز جستجوی این شیوه خبرنگاری در شبکه جهان گستر[انترنت] جوینده را به چند مطلب مختصر و خیلی با ارزش به خبرنگاران و رسانه­های کشور مواجه می­سازد.

ماهیت و پیشینه­­ی خبرنگاری تحقیقی

خبرنگاری تحقیقی فراتر از توصیف یک روی­داد به مسایل بنیادی توجه دارد و در کنار توصیف به تبیین می­پردازد. این نوع خبرنگاری با موثریت هم­راه است و پخش یک گزارش تحقیقی منجر به یک تغییر در جامعه می­گردد و آینده را به سمت مناسب­تری جهت می­دهد. گزارش­هایی تحقیقی در واقع از یک موضوع نهان پرده بر می­دارد. برای روشن شدن تفاوت­های خبرنگاری عادی و تحقیقی به برخی از تعاریفی که در مورد آن مطرح شده اشاره می­شود و در نهایت سعی به شکل نسبی ارایه تعریفی مانع و جامع ارایه گردد.

دانش­نامه آزاد، خبرنگاری یا گزارش­گری تحقیقی را نوعی روزنامه‌نگاری معرفی که در آن گزارش­گران یک موضوع مورد علاقه، را که غالباً جرم، فساد سیاسی یا خطاکاری شرکت‌ها را در بر می‌گیرد عمیقاً مورد بررسی و تحقیق قرار می‌دهند. یک خبر‌نگار تحقیقی شاید ماه‌ها یا سال‌ها در حال جستجو و آماده‌سازی یک گزارش باشد. این نوع روزنامه‌نگاری از منابع اولیهٔ اطلاعات است.

کاظم معتمد نژاد در کتاب روزنامه‌نگاری با فصلی جدید در بازنگری روزنامه‌نگاری معاصر این­گونه به تعریف این مفهوم پرداخته است: ” گزارش تحقیقی (Investigative Reporting) یا پیگیرانه (Inquiry Investigation) و یا به‌فرانسوی آنکت (Enquete)، نوعی از گزارش است که علاوه‌بر توصیف و توضیح واقعه به تحقیق عمقی مسائل آن نیز توجّه دارد.”

با توجه به تعریف ذکر شده می­توان خبرنگاری تحقیقی را این­گونه تعریف کرد: “خبرنگاری تحقیقی تلاشی هیجان انگیزی است که از منابع دست اول بت شکیبایی و جسارت جهت دستیابی به چگونه­گی امری اجتماعی، سیاسی و اقتصادی صورت می­گیرد و منجر به افشا و یک تغییر آنی می­شود.”

خبرنگاری تحقیقی یکی از راه­کارهای دشوار، مهم و پیش­رفته و یک مکتب تحول انگیز رسانه­یی است که پیشینه­ی آن به اواخر قرن ۱۹ بر می­گردد اما تاریخ­نگاران آغاز کار این شیوه­ی خبرنگاری را به سال ۱۹۷۳ میلادی مصادف به همان گزارش­های دو روزنامه­نگار امریکایی به نام­های “کارل برنشتاین” و ” باب وودوارد” در باره رسوایی “واترگیت” که در روزنامه “واشنگتن پوست” منتشر شد و منجر به استعفای ریچارد نکسون از سمت ریاست جمهوری ایالات متحده امریکا انجامید، می­دانند.[۱]

هدف این نوع خبرنگاری که شکل تکامل یافته خبرنگاری عادی است می توان دفاع از منافع عمومی جامعه، خدمت به پیش­برد نظام مردم سالار و حقوق بشری، حاکمیت قانون، انکشاف آزادی بیان، پاسخ­گویی مسوولان، افشای فساد و سوء استفاده از قدرت و ثروت و جلوگیری از پنهان کردن تخلفات و هم­کاری به تحقق حق آگاهی و دست­رسی به اطلاعاتی دانست که مالکان قدرت و ثروت می­خواهند آن را پنهان و به نفع خود استفاده کنند.

این شیوه­ی خبرنگاری در افغانستان تا حدی زیادی ناشناخته است و در شانزده سال اخیر موارد چنان گزارش­هایی را نمی­توان دید که با تعریف خبرنگاری تحقیقی مطابقت داشته باشد.

ویژه­گی­های خبرنگاری تحقیقی

از آن­جای­که تحقیق درخبرنگاری از دشوار ترین کار در حوزه­ی کار رسانه­یی به­شمار می­رود، نیاز است تا در این عرصه­ از دقت بیشتر صورت گیرد. (دقت یک اصل کلی خبرنگاری است که در گزارش های عادی هم مطرح می باشد.)

اشتیاق و علاقمندی وافر به حرفه، کنجکاوی، ابتکار، منطقی فکر کردن، انعطاف پذیری، مهارت­های خاص گزارش­دهی، دانش عمومی و مهارت­های تحقیق، شکیبایی و اراده، انصاف و اصول اخلاقی و سر انجام جرات از نکات کلیدی و بارز یک خبرنگار تحقیقی به حساب می­رود.[۲]

افرادی که در بخش خبرنگاری تحقیقی مصروف کار اند افراد خاص بوده در بخش نگارش روزنامه­ها، مجله­ها و سایر نشریه­ها کار کرده باشد، هر قدر که خبرنگار خوبی هم باشند، نمی­توانند یک محقق خوب باشند. تحقیق کننده­ها آدم­های خاصی اند؛ به این معنی که آن­ها نه تنها یک نویسنده­ی خوب، خبرنگار ورزیده و بادرایتی هستند در کنار این همه صفات؛ یک انسان ماجراجو، جسور، تیزهوش و آرمان طلب هستند که نگرانی اساسی شان پاس­داری از حقوق شهروندان می­باشد، این خبرنگاران توانایی تشخیص آنی و فوری فساد را دارا می­باشند.

 خبرنگار تحقیقی منابع اختصاصی مربوط به خود را داشته و باید شبکه­هایی ایجاد کند که در آن انسان­های مورد اعتماد خودش حضور داشته باشند و خطرناک بودن سوژه تحت کارشان را بدانند، مهم­تر از همه دانش و بینش کامل برای تشخیص مسایل داشته و در حوزه­ی جامعه شناسی تجارب لازم را داشته باشند. کار کردن در این حوزه تنها داشتن ذوق لطیف و قلم زیبا کافی نیست، خبرنگار باییستی در ابعاد جهانی مطالعه و دانش نیز داشته باشد.

این بخشی از خبرنگاران باید از نظر زنده­گی شخصی کاملآ تامین بوده و نگرانی مالی و اقتصادی مانع کار آن­ها نشود، و حرفه­ خود را به مثابه­ی یک مسوولیت اجتماعی پذیرفته و خدمت به مردم را عشق بدانند.

حفظ محرمیت و ظرفیت هضم تمام اطلاعات بدست آورده بخشی از مسوولیت­های این خبرنگاران است که با درایت کامل تشخیص دهد که این اطلاعات چه زمانی در قالب یک گزارش مبدل و منتشر کنند و سعی نمایند که اطلاعات جمع آوری شده با کم­ترین هزینه و بیشترین نتیجه را در پی داشته باشد. برای انجام مصاحبه افرادی را شناسایی کند که در جریان مصاحبه بتواند با یک تیر دو هدف را نشانه گیرد به این معنا که نخست اعتماد فرد مصاحبه شونده را نسبت به خود جلب و دوم پرسش­های موشگاقانه­ی خود را طوری مطرح کند که بتواند به اطلاعات مورد نیازش دست یابد.

اجتناب از دخالت دادن علاقمندی حزبی، سیاسی در جریان تهیه گزارش، برخورد متوازن با همه طرف­های سوژه تحت کار، مطالعه­ی دقیق از سوژه­ی زیر کار و رعایت حدود آن، جلوگیری از افراط و تفریط، اغراق و تحریف حقایق، حفظ محرمیت اطلاعات و پرهیز از فریب­کاری، رعایت احترام و عزت منابع اطلاعاتی، استفاده از مدرک­های مستقیم در هنگام نوشتن گزارش برعلیه یک شخص؛ چند اصل مهم است که در گزارش­گری تحقیقی باید در نظرداشت.

فراموش نباید کرد که این بخش از خبرنگاران با حیات، آبرو و حیثیت انسان­ها در یک جامعه سرو کار دارند هرگاه اطلاعات نادرستی را پخش و نشر نمایند صدمه­های آن بیشتر از مفاد گزارش خواهد بود.

گزارش­گری تحقیقی در چه شرایطی؟

طوری­که در بالا اشاره شد، کار خبرنگاری در افغانستان بسیار دشوار است کسانی که در بخش رسانه­ها فعالیت دارند روزمره با مجموعه­ای از موانع و چالش­های روبرو هستند، این موانع می­تواند مواردی را هم­چون عدم شریک ساختن اطلاعات از سوی منابع خبری با تهدید های امنیتی، زخمی شدن و حتی مرگ منجر شود. اما خبرنگاران نقش مهمی در نجات این کشور از وضعیت فعلی کشور که چهار دهه است جنگ به شیوه های متفاوتی جریان دارد؛ بازی می­کنند. آنان اطلاع رسانی می کنند و مسایل پیچیده را شرح داده و می­کوشند تا چشم، گوش و صدای مردمی باشند که صدای شان به جایی نمی­رسد و یا قادر به دریافت مستقیم اطلاعات آن­هم به ژانر تحقیقی نیستند.[۳]

نفس گزارش تحقیقی با دشواری هم­راه است اما این دشواری در افغانستان پهلوهای زیاد و پیچیده­تری دارد. بی­تردید کشوری که در آن خبرنگاری از جمع خطرناک­ترین فعالیت­ها محسوب می­شود و پس از این­که قاره آسیا محل پر تهدیدی برای خبرنگاری است در این میان افغانستان در قطار پرتهدیدترین­ها در بین کشورهای آسیایی قرار دارد. در خصوص این فعالیت رسانه­ای در افغانستان می­توان ابراز داشت که در تمام وزارت­خانه­ها و نهاد­های دولتی فساد گسترده عملا جریان دارد، حیف و میل از دارایی عامه، غصب املاک، تبعیض در تقرر و تبدل کادر­های دولتی، حاکمیت روابط بر ضوابط در تمام سطوح، باج­دهی و باج­گیری جز فرهنگ این کشور شده و در تاریخ معاصر این کشور بی­پیشینه است. بی­جا نخواهد که بر گزارش سازمان شفافیت بین المللی که افغانستان را پس از سوریه، سومالیا و نایجیریا چهارمین کشور فاسد در جهان معرفی نموده است مهر تایید گذاشت.

از “تولستوی” نویسنده شهیر روس نقل شده است که “این ادعا که حکومت نماینده مردم است، رویای پوچ و باطلی است” بر بنیاد این ادعا مردم هیچ­گاهی مایل نیستند که حکومت­های فاسد نماینده­ ایشان باشد، زیرا این نوع حکومت­ها در زمان تصدی ماموریت و قدرت مصروف سوء استفاده بوده و در عین حال به­خاطر بقا و تداوم قدرت به دوره­های بعدی مصروف سرمایه گذاری و مهندسی نهادهای اند که به تداوم قدرت این نوع حکومت­ها به نوعی دخیل می­باشند. از سوی هم نهاد­های عدلی و قضایی و کمیسیون­های انتخاباتی این کشور ظاهرآ مستقل و در حقیقت از طرف دولت مدیریت و نظارت می­شوند.

یکی از فلسفه­های وجودی تحقیق در حوزه خبرنگاری که حد اقل در منابع غربی مطرح شده این است که نوعی خبرنگاری افشاگرانه است که بر علیه سوء استفاده، فساد، لغزش­ها و خطاها که عمدتآ در نهاد های دولتی و ساختار های رسمی و خصوصی صورت می­گیرد می­باشد، این ساختار­ها به هیچ صورتی حاضر نمی­شوند تا برعلیه خود مدرکی ارایه دهند بنآ آن­چه را که خبرنگار تحقیقی منتشر می­کند باییستی با تلاش شخصی خبرنگار و از طریق منابع غیر رسمی به دست آمده باشد زیرا خبرنگار تحقیقی بر علیه منافع نا مشروع ساختار های رسمی و مافیای سیاسی کار می­کند که این کار از توان روزنامه­نگاری عادی بیرون است و یکی از ایرادهای که به روزنامه نگاری عادی وارد است همانا اتکا به منابع رسمی و اعلامیه­های تشریفاتی دولت است.

آزادی بیان یکی از مزیت­های بزرگ در تاریخ معاصر رسانه­ای افغانستان پس از زمام­داری امان الله خان و یک دهه­ از زمام­داری آخرین شاه “محمد ظاهر” نصیب افغانستان شده است. این آزادی در ۱۵۰ سال اخیر فراز و فرود های متفاوتی را پیموده و هنوز هم این کاروان به منزل مقصود نرسیده است. حد اقل تسجیل این آزادی در اصل ۳۴ قانون اساسی کشور و تصویب سایر قوانین مبتنی بر فعالیت رسانه­های خصوصی و دسترسی اطلاعات تشریفاتی به خبرنگاران را می­توان نخستین قدم­ها در جهت ترویج و گسترش آزادی بیان نامید. در بقیه نظام­های استبدادی گذشته مردم نمی­توانستند حد اقل یک درخواستی به هدف رفع مشکل خویش نگاشته و به یک اداره بسپارند.

در حال حاضر یکی از چالش­های بسیار مهم و اساسی خبرنگاران عدم دسترسی به اطلاعات است. با وجود این­که قانون نیم بند دسترسی به اطلاعات وجود دارد لیکن اطلاعات لازم به دسترس خبرنگاران قرار نمی­گیرد، منابع خبری و اطلاعاتی بیشتر می­کوشند تا اطلاعاتی را در اختیار خبرنگاران قرار دهند که بیشتر جنبه­ی تبلیغاتی به شخص اطلاع دهنده و منابع اطلاعاتی دارد. حد اقل در ۱۶ سال اخیر هرگاه تلفات گروه­های مسلح مخالف به اضافه­ی نیروی امنیتی و دفاعی و شهروندان ملکی را از منابع خبری به محاسبه بگیریم یک چهارم کل جمعیت افغانستان را نشان خواهد داد. از سوی دیگر هر از گاهی این منابع به هدف تبلیغ فعالیت­های خویش می­کوشند تا ارقام تلفات مخالفین مسلح نظام را بیشتر از آن­چه که اتفاق افتاده است ارایه دهند. با توجه به مسایل مطرح شده می­توان موارد زیر را عوامل بازدارنده در برابر ترویج و کاربرد خبرنگاری تحقیقی در افغانستان بر شمرد:

• وجود آزادی بیان نمادین و غیر عملی؛
• نزدیکی مالکان رسانه به حلقه­های قدرت؛
• بی علاقه­گی به مسوولیت های اجتماعی و رسالت­های مسلک ژورنالیزم؛
• نگاه ابزاری اربابان قدرت به رسانه­های ارتباط جمعی به منظور بقا؛
• فقدان حاکمیت قانون و حضور زورمندانی که فراقانونی عمل می­کنند؛
• کمبود ظرفیت لازم خبرنگاری؛
• استقلال و آزادی نسبی رسانه­ای؛
• نبود توجه به امنیت فیزیکی خبرنگارن از سوی نهاد­های امنیتی و مالکان رسانه­ها؛
• عدم رسیده­به وضعیت معیشتی خبرنگاران از سوی مالکان رسانه­ها؛
• تقسیم بندی برخی از رسانه­ها به جناح­های سیاسی، حزبی و قومی؛

و ده­ها مورد خورد و کلان دیگر سبب شده است تا این حرفه­ی مهم که به حیات و بقایای ملت بسته­گی دارد رشد نکرده و حقایق بر ملا نشود.

منبع: وب سایت جرمن آنلاین

[۱] روزنامه نگاری تحقیقی، دکتور محمد مهدی فرقانی

[۲] IWPR (انستیتوت گزارشدهی جنگ و صلح)

[۳] IWPR (انستیتوت گزارشدهی جنگ و صلح)